کافه اروپا؛ از مجموعه تجربه و هنر زندگی 14

در کشورهای اروپای شرقی تفاوت بین «ما» و «من» بسیار فراتر از تفاوتی صرفا در دستور زبان است. من همراه این «ما» بزرگ شدم. در مهد کودک، در مدرسه، سرکار. با گوش دادم به سخنرانی سیاستمدارانی که می گفتند: «رفقا، ما وظیفه داریم...» و ما رفیق ها همان کارهایی را می کردیم که به ما می گفتند. فردی که از یک جامعه توتالیتر بیرون می آید با «نه» گفتن است که مسئولیت فردی و ابتکار عمل را می آموزد. و این راه با گفتن «من» شروع می شود. با اندیشیدن در قالب «من» و عمل کردن در قالب «من» هم در محیط خصوصی وهم در ملا عام، «ما» به معنی ترس، تسلیم و سر فرود آوردن است. به معنای جمعیتی ملتهب و یک نفر که برای سرنوشتشان تصمیم می گیرد. «من» به عکس، یعنی دادن فرصتی به فردیت و دموکراسی.