آسیاب‌های تمدن

کتاب «آسیاب‌های تمدن» نوشته‌ی جیمز سی. اسکات، استاد برجسته‌ی علوم سیاسی و انسان‌شناسی در دانشگاه ییل، اثری جسورانه و تأمل‌برانگیز است که روایت کلاسیک از «پیشرفت خطی بشر» را به چالش می‌کشد. این کتاب که در سال ۲۰۱۷ توسط انتشارات دانشگاه ییل منتشر شد، در ژانر تاریخ غیرداستانی و انسان‌شناسی سیاسی قرار می‌گیرد و هدف آن بازنگری در فهم ما از چگونگی و چرایی ظهور نخستین دولت‌هاست. اسکات در این پژوهش میان‌رشته‌ای، با ترکیب شواهد باستان‌شناسی، زیست‌محیطی و انسان‌شناختی، روایت تازه‌ای از منشأ دولت، کشاورزی و تمدن ارائه می‌دهد؛ روایتی که بیش از آنکه درباره پیشرفت باشد، درباره اجبار، کنترل و مقاومت انسان‌ها در برابر نظم دولتی است. اسکات نظریه‌ی رایج را که پیدایش کشاورزی و شهرنشینی را گامی طبیعی به سوی تمدن و رفاه می‌داند، رد می‌کند. او استدلال می‌کند که دولت‌های اولیه بر پایه‌ی اجبار و بهره‌کشی شکل گرفتند، نه انتخاب آزادانه. کشاورزی غلات - مانند گندم، جو، ارزن و برنج - به دلیل قابلیت ذخیره‌سازی، اندازه‌گیری و مالیات‌پذیری، به زیربنای اصلی دولت تبدیل شد؛ زیرا امکان کنترل و استخراج نیروی کار را فراهم می‌کرد. از نظر او، نخستین دولت‌ها نه نتیجه‌ی میل به نظم، بلکه محصول ضرورت‌های اداری و مالیاتی بودند که جمعیت‌ها را در چارچوب‌های ساکن و قابل محاسبه نگاه می‌داشتند. فصل‌های کتاب مسیر تحول انسان از دوران شکارگری و گردآوری تا شکل‌گیری جوامع کشاورزی را در بستری از تغییرات اکولوژیکی و اپیدمیولوژیک دنبال می‌کنند. اسکات نشان می‌دهد که نخستین دولت‌ها ساختارهایی شکننده بودند - آسیب‌پذیر در برابر بیماری، شورش، مهاجرت و فروپاشی - و بسیاری از انسان‌ها آگاهانه در بیرون از قلمرو آن‌ها زندگی می‌کردند. او از این گروه‌ها با عنوان «مردمان غیردولتی» یا حتی «بربرها» یاد می‌کند و آنان را نه بدوی، بلکه دارای استقلال، تنوع و خلاقیت فرهنگی می‌داند؛ کسانی که از کار اجباری و مالیات می‌گریختند و شیوه‌های زندگی انعطاف‌پذیرتری داشتند. در قلب کتاب، چند ایده‌ی کلیدی نهفته است: نخست آنکه دولت پدیده‌ای طبیعی یا اجتناب‌ناپذیر نیست، بلکه تاریخی از اجبار است. دوم، رابطه‌ی نزدیک میان «غلات و دولت» است - پیوندی که به دولت اجازه می‌دهد تولید، انباشت و کنترل منابع را سامان دهد. سوم، اسکات با نگاهی ضد‌تله‌ئولوژیک نشان می‌دهد که فروپاشی دولت‌ها لزوما فاجعه نبوده، بلکه گاه بازگشت به شکل‌های آزادتر زندگی انسانی بوده است. نثر اسکات روشن، صمیمی و در عین حال پر از بینش نظری است. او با ترکیب داده‌های باستان‌شناسی با تفکر انتقادی سیاسی، الگویی تازه از تاریخ تمدن ارائه می‌دهد. البته برخی منتقدان بر این باورند که تمرکز بیش از حد بر بین‌النهرین و جوامع غلاتی، دامنه‌ی تعمیم کتاب را محدود می‌کند و گاه به دوگانه‌سازی ساده‌ی «دولت بد، آزادی خوب» منجر می‌شود. با این حال، «آسیاب‌های تمدن» به‌عنوان یکی از مهم‌ترین متون انتقادی درباره‌ی منشأ دولت، ما را وادار می‌کند معنای تمدن، پیشرفت و آزادی را از نو بیندیشیم. اسکات تصویری از تاریخ ترسیم می‌کند که در آن بخش عظیمی از حیات انسانی، نه درون دولت، بلکه در سایه‌ی آن و گاه در مقاومت در برابر آن شکل گرفته است.