از کافکا تا کافکا

کتاب «از کافکا تا کافکا» نوشته‌ی موریس بلانشو به عنوان یکی از تأثیرگذارترین مقالات ادبی-فلسفی درباره‌ی فرانتس کافکا با دقت و عمق بررسی شده است. کتاب که نخستین بار در سال ۱۹۸۱ توسط انتشارات گالیمار منتشر شد، نه تنها بازتاب مواجهه‌ی شخصی بلانشو با جهان کافکایی است، بلکه نشان‌دهنده‌ی شیوه‌ی خاص او در نزدیک‌شدن به ادبیات به عنوان فضایی متافیزیکی و حتی آستانه‌ای وجودی است. ساختار نوشتاری کتاب، همان‌قدر که چندلایه و شاعرانه است، حاوی نوعی غیاب استدلال‌محور و استقرار در سکوت و فاصله است. بلانشو برخلاف بسیاری از مفسران آثار کافکا، نمی‌کوشد معنایی نهایی را از دل آثار بیرون بکشد، بلکه پرسش‌گری خود کافکا را، در دل یک «نبرد بدون نتیجه»، با نگاهی مرثیه‌گون بازتاب می‌دهد. در این اثر، کافکا نه یک نویسنده‌ی صرف، بلکه چهره‌ای در مرز میان هستی و نوشتار، میان امر ناگفتنی و زبان، میان فرد و اسطوره است. بلانشو از همان ابتدای کتاب با تکیه بر استعاره‌ی «شرح یک نبرد»، که از نخستین دست‌نوشته‌های کافکاست، طرحی از یک مبارزه‌ی متافیزیکی می‌کشد: نبردی که نه آغاز دارد و نه پایان، و نویسنده‌ای که خود را وقف همین ناتمام‌بودگی کرده است. کافکا از نظر بلانشو، در موقعیتی دوپاره زندگی می‌کند: هم در درون خود منکسر است و هم در ادبیاتی سکونت دارد که همزمان ساکت و پرآواست. در این میان، مفاهیمی چون نام‌ناپذیری، تکرار، غیاب و نگاه بی‌قرار، به عناصر کلیدی تحلیل بلانشو بدل می‌شوند. از دیگر مضامین کلیدی کتاب، نسبت کافکا با پدر، زنانگی، ادبیات و ناتوانی زبان در نام‌گذاری کامل است. در آثار کافکا، کنش‌هایی ساده - چون «نگاه‌کردن از پنجره» یا «پاسخ‌ندادن» - به استعاره‌هایی بنیادین از نوشتن و هستی تبدیل می‌شوند. بلانشو این لحظات را نه به‌مثابه موقعیت‌هایی سمبولیک، بلکه همچون نطفه‌هایی از آزادی وجودی می‌بیند که در محدودیت‌های زبان تولد می‌یابند. سبک نگارش بلانشو در این کتاب بسیار ویژه است: نه گزارش‌گونه، نه تحلیلی صرف، بلکه نوعی «نویسندگی درباره‌ی نویسندگی» است که خود به یک تجربه‌ی ادبی بدل می‌شود. لحن کتاب نیز تلفیقی‌ست از فروتنی در برابر موضوع و جسارت در تأویل. او کافکا را همواره در وضعیت گریز و همزمان در وضعیت اشباع از سکوت نشان می‌دهد، و با این رویکرد، مرز میان خواندن و نوشتن، تفسیر و تجربه، از میان می‌رود. بلانشو، که خود از چهره‌های محوری اندیشه‌ی ادبیات در قرن بیستم فرانسه است، با این کتاب، نه‌فقط یکی از مهم‌ترین تفاسیر از کافکا را عرضه می‌کند، بلکه ادبیات را همچون یک حوزه‌ی تأمل هستی‌شناختی معرفی می‌نماید. نوشته‌های دیگر او، چون کار آتش، فضای ادبیات و کتابی که در راه است، پیوستاری‌اند از همین تلاش برای زیستن در آستانه‌ی نوشتار، در فاصله‌ای که نه فقط شناخت را، بلکه خود وجود را به چالش می‌کشد.
کتاب «از کافکا تا کافکا»، با حجمی نسبتا مختصر اما محتوایی بسیار متراکم، برای کسانی که به خوانش‌های فلسفی از ادبیات علاقه‌مندند، تجربه‌ای منحصربه‌فرد فراهم می‌کند. این کتاب نه شرح زندگی کافکاست و نه تفسیر آثارش به معنای متعارف، بلکه گفت‌وگویی‌ است با یک حضور: حضوری که در سکوت، غیاب، و اضطراب نوشتار ریشه دارد. در این‌جا، کافکا بهانه‌ای‌ست برای تأملی ژرف‌تر درباره‌ی نوشتن، خواندن و هستی. کتاب بلانشو، همچون خود کافکا، نه به پایان می‌رسد، نه آغاز دارد - بلکه همچون نگاهی از پنجره، در آستانه‌ای میان زندگی و ادبیات معلق می‌ماند.